W chemicznej ochronie roślin kluczową rolę pełni precyzja. Szkodnik zwalczony odpowiednią metodą i we właściwym terminie to uratowany plon oraz oszczędność kosztów związanych z potrzebą ponownego zabiegu. To również redukcja poziomu chemizacji – co w ochronie integrowanej i w realizacji nowych strategii KE ma szczególne znaczenie.
Zmiany klimatu, nowe technologie uprawy oraz stopniowo ograniczany asortyment substancji czynnych insektycydów powodują, że walka ze szkodnikami z roku na rok staje się coraz trudniejsza. Dlatego coraz większego znaczenia w ochronie upraw nabiera monitoring, który właściwie przeprowadzony zapewnia maksymalną skuteczność zwalczania szkodników w odpowiednim momencie i przy jak najmniejszym negatywnym oddziaływaniu na środowisko. Decyzja o zastosowaniu chemicznego zabiegu zwalczania danego szkodnika wynika z przekroczenia progu szkodliwości, a ten można stwierdzić jedynie na podstawie monitoringu. Obecnie opracowanych jest wiele sposobów monitorowania upraw – od najprostszych, do nieco bardziej skomplikowanych z wykorzystaniem odpowiednich narzędzi. Monitoring szkodników obejmuje zarówno obecność poszczególnych stadiów na roślinach lub w glebie i poziom powodowanych przez nie uszkodzeń, a także odłowy do różnego rodzaju pułapek. Monitorowanie obecności szkodników na plantacji to bardzo istotny element integrowanej ochrony roślin. Systematyczna, ciągła obserwacja ułatwia ocenę aktualnej sytuacji na polu, a w razie konieczności pozwala na szybką reakcję. Na podstawie monitoringu podejmuje się decyzje co do zasadności, terminu i sposobu ograniczania populacji poszczególnych gatunków szkodników. Monitoring jest także podstawą określania momentu przekroczenia progów szkodliwości, czyli kluczowego elementu ochrony chemicznej. Warto monitorować uprawę również po zabiegu zwalczania, w celu określenia jego skuteczności.
Prostą, a jednocześnie skuteczną metodą monitorowania uprawy jest obserwacja wzrokowa roślin – zarówno ich części nadziemnych, jak i podziemnych pod kątem występowania szkodników lub spowodowanych przez nie uszkodzeń. Metoda ta wymaga znajomości wyglądu poszczególnych stadiów rozwojowych szkodników, ich biologii, potencjalnych terminów pojawiania się na plantacji oraz specyfiki żerowania. Czasami konieczne jest dokładniejsze obejrzenie rośliny pod lupą czy przekrojenie jej fragmentów, ponieważ niektóre stadia rozwojowe szkodników mogą żerować po spodniej stronie liści (mszyce, mączliki, gąsienice tantnisia krzyżowiaczka), na liściach (skrzypionki, oprzędziki, stonka ziemniaczana) lub wewnątrz łodyg i źdźbeł (chowacze łodygowe, larwy pchełek, larwy ploniarki zbożówki, larwy omacnicy prosowianki), korzeniach (szkodniki glebowe, larwy łokasia garbatka, larwy śmietek, chowacza galasówka, larwy stonki kukurydzianej), pąkach kwiatowych (słodyszek rzepakowy) lub łuszczynach (chowacz podobnik, pryszczarek kapustnik, wciornastki) i na kłosach (mszyce, żółwinek zbożowy, lednica zbożowa, wciornastki, pryszczarek pszeniczny, paciornica pszeniczanka). Ogólna obserwacja wzrokowa pozwala ocenić zagrożenie plantacji przez szkodniki w danym momencie oraz, co bardzo ważne – oszczędza gatunki pożyteczne. Na wzrokowej ocenie liczebności szkodników lub uszkodzonych roślin opierają się także niektóre progi szkodliwości. Podczas takiej obserwacji można wykorzystać czerpak entomologiczny, który służy do odławiania szkodników nalistnych, szczególnie tych najbardziej ruchliwych (np. pchełek). Poprzez jednostajne, ale niezbyt mocne uderzenia (żeby nie uszkodzić roślin) szkodniki są strząsane z liści i wpadają do worka. Najlepiej wykonywać serie uderzeń po przekątnej plantacji, a w późniejszych fazach wegetacji przy krawędziach uprawy.
Żółte naczynia to bardzo często wykorzystywana metoda monitorowania szkodników na plantacjach zbóż i rzepaku. Choć nie pozwala na określenie liczby owadów na roślinach, dostarcza natomiast jednak istotnych informacji o terminie nalotu szkodników na plantacje i aktualnym zagrożeniu przez poszczególne gatunki owadów. W niektórych przypadkach na odłowach w żółte naczynia oparte są progi ekonomicznej szkodliwości, jak np. w przypadku chowaczy łodygowych czy śmietki kapuścianej, ale przydatne są także do monitoringu innych szkodników w trakcie wegetacji, jak słodyszek rzepakowy, mszyce-wektory wirusów, pchełki, wciornastki czy szkodniki łuszczynowe. Pojemniki w kształcie miski, wiadra lub kuwety, koniecznie żółtego koloru należy wypełnić wodą z dodatkiem płynu obniżającego napięcie powierzchniowe, np. detergentu, który umożliwi opadanie owadom na dno. Podczas wczesnowiosennych przymrozków warto dodać również nieco zimowego płynu do spryskiwaczy szyb samochodowych, który zapobiegnie zamarzaniu. Nawiercenie przy krawędzi otworów uniemożliwi przelewanie się zawartości misek podczas deszczu. Ważne jest, żeby znajdywały się zawsze na wysokości roślin z każdej strony plantacji i około 15 m od brzegów, w miejscach możliwie osłoniętych od wiatru (na większych plantacjach powinno być ich więcej). Aktywność szkodników zależy od warunków pogodowych, dlatego w naczyniach znajdzie się ich więcej i szybciej wraz ze wzrostem temperatury i nasłonecznienia – stąd konieczność systematycznych kontroli ich zawartości. Natomiast żółte tablice lepowe umieszcza się na palikach na wysokości roślin w pasie brzeżnym. Pomagają określić głównie moment pojawu szkodników aktywnie latających, jak np. mszyce, śmietki, pryszczarek kapustnik i wciornastki. Wadą tej metody jest dość szybko wysychający klej oraz odławianie (podobnie jak w żółte naczynia) owadów, które nie są szkodnikami.
W szczegółowej sygnalizacji zagrożeń wykorzystywane są też nieco bardziej zaawansowane metody monitorowania szkodników, jak np. przesiewanie gleby (szkodniki glebowe), pułapki feromonowe (śmietka kapuściana, pachówka strąkóweczka, omacnica prosowianka), samołówki świetlne (motyle rolnic), pułapki przynętowe (ślimaki, drutowce) czy odłowy mszyc z powietrza przy pomocy aspiratora Johnson’a. Pamiętać należy, że są to informacje wspomagające i sygnalizujące zagrożenie dla danego rejonu i zawsze należy je zweryfikować obserwując własną plantację. W sygnalizowaniu zagrożenia przez szkodniki przydatne mogą być komunikaty z różnych rejonów kraju zamieszczane na serwisach internetowych, m.in. na Platformie Sygnalizacji Agrofagów (www.agrofagi.com.pl). Oprócz aktualizowanych na bieżąco informacji o pojawianiu się poszczególnych gatunków, w zakładkach znajdują się metodyki prowadzenia obserwacji, opisy morfologii i biologii szkodników oraz powodowanych uszkodzeń, programy ochrony, a także informacje dotyczące monitorowania odporności szkodników na substancje czynne insektycydów.
Dr inż. Przemysław Strażyński
IOR–PIB w Poznaniu