Miedze, pasy kwietne i zadrzewienia śródpolne stały się ostatnio (na całe szczęście ponownie!!!), bardzo ważnym i wartościowym elementem agrofitocenozy. W nowomowie rolniczej określane są jako elementy zielonej infrastruktury, które wykorzystywane są w rolnictwie do ochrony bioróżnorodności oraz do odbudowy populacji owadów pożytecznych i różnych zapylaczy (głównie dzikich).
Współczesne plantacje roślin uprawnych (w szczególności wielkopowierzchniowe), wyglądają najczęściej jak doskonale wymodelowane jednogatunkowe areały o jednolitej strukturze przestrzennej i identycznym wybarwieniu. Z punktu widzenia plantatora są to przestrzenie doskonałe, jednak z biologicznego punktu widzenia ich „piękno” zamienia się w ekologiczną „pustynię”. Jak temu zaradzić? Doskonałym rozwiązaniem tego problemu może być odtwarzanie miedz, zakładanie pasów kwietnych czy zadrzewień śródpolnych.
Jak zaprosić drapieżne owady, pająki oraz zapylacze na swoje pole?
Możliwości tak naprawdę jest co najmniej trzy z różnymi ich modyfikacjami:
Po pierwsze pola uprawne mogą posiadać tzw. naturalne miedze (jeszcze 40-50 lat temu to był wręcz standard!), oddzielające wzdłuż granicy pole od pola, które nie są w żaden sposób zagospodarowane przez plantatora. Nie wykonuje się na nich żadnych zabiegów czy to mechanicznych (np. wykaszania) czy chemicznych (np. opryskiwania agrochemikaliami). Dzięki temu mogą rozwijać się tam różne gatunki roślin (nie tylko „typowe” chwasty), które będą stanowiły doskonałe schronienie dla drapieżców a w czasie kwitnienia doskonały pożytek dla różnego rodzaju zapylaczy.
Po drugie istnieje możliwość celowego założenia tzw. pasu kwietnego. Polega to na wysiewie specjalnie skomponowanych mieszanek roślin rocznych i wieloletnich lub tzw. „roślin miododajnych” wzdłuż granicy pól. Dzięki temu pasy takie staną się domem i miejscem do życia dla pożytecznych owadów (również i tych zapylających, np. dzikich pszczół i trzmieli), pająków i drobnych zwierząt.
Po trzecie można również pozostawić bądź celowo założyć tzw. zadrzewienia śródpolne czyli niewielkie enklawy bądź pasy oddzielające pola, które posiadają w swojej strukturze niewielkie drzewa, krzewy, krzewinki i byliny. Zadrzewienia śródpolne mają unikatowy charakter, gdyż najsilniej wpływają na zachowanie dużej bioróżnorodności, z uwagi na swoją bogatą strukturę przestrzenną i szerokie spektrum oddziaływania na agrofitocenozę.
Miedze
Miedza – słowo to pochodzi od staropolskiego określenia między, coś pomiędzy czyli granicznik. Z rolniczego punktu widzenia jest to nieuprawiany pas terenu rozgraniczający między sobą pola uprawne. Miedze mogą mieć szerokość od kilkunastu cm do nawet metra a czasami i więcej (2-5 m). Ten wąski skrawek pola (nazywany bardzo często przez ekologów nieużytkiem czy pasem życia), ma przeogromne znaczenie dla roślin, owadów i zwierząt. Jako miejsce nieużytkowane rolniczo, porośnięty jest gatunkami segetalnymi i ruderalnymi, powszechnie określanymi jako chwasty. Gatunki te służą jako ostoja i schronienie oraz miejsce do rozmnażania i żerowania, niezliczonej liczby owadów, pająków, ptaków i małych ssaków. Różne źródła podają, że śródpolne miedze mogą dawać schronienie i miejsce do życia dla ponad 60 gatunków ptaków, kilkunastu gatunków małych ssaków, kilkuset gatunków owadów i prawie 200 gatunków roślin (w tym dla wielu taksonów rzadkich, chronionych czy wręcz endemicznych).
Niewątpliwą zaletą posiadania przez rolnika miedzy jest korzystne oddziaływanie na roślinę uprawną, gatunków pożytecznych, zwłaszcza drapieżnych chrząszczy i pająków, ale także dzikich gatunków owadów zapylających (np. rzepak) oraz skąposzczetów, tj. pierścienice (np. dżdżownice), intensywnie zasiedlających edafon glebowy śródpolnej miedzy.
Garść historii na temat miedzy…
Miedza w dawnych czasach (chociaż czasami tez zdarzają się takie przypadki i dzisiaj) była (jest) przyczyną niejednego konfliktu pomiędzy sąsiadami, a spory te były bardzo często krwawe, zacięte i wieloletnie (przechodziły na kolejne pokolenia). Miedza od zawsze była traktowana jako święta i nieprzekraczalna granica pomiędzy polami sąsiadów. Również i dzisiaj (tam gdzie oczywiście występuje) nie utraciła swojego wielofunkcyjnego znaczenia, a jej naruszenie (całkowite lub częściowe zaoranie) dalej kończy się nierzadko poważnymi konfliktami pomiędzy sąsiadami. Miedza, oprócz tego, że stanowiła jedyną wyraźną granicę pomiędzy własnościami poszczególnych rolników, a tym samym nienaruszalny pas ziemi, była i ciągle jest (tam gdzie się oczywiście jeszcze zachowała) niezwykle ważnym elementem środowiska w krajobrazie rolniczym.
Konflikt o miedzę stanowi jeden z motywów polskiej kultury, wyrażonej za pomocą dziesiątej muzy (kina). Doskonałym przykładem jest pierwsza część trylogii czyli film Sami swoi z 1967 w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego, którego jeden z bohaterów musi opuścić rodzinne strony po tym jak potraktował kosą swojego sąsiada, który zaorał miedzę na dwa palce! No cóż bywają też i takie historie z miedzą w tle.
Pasy kwietne
Pas kwietny jest to wydzielony obszar wzdłuż granicy miedzy polami bądź celowo odgradzający poszczególne łaty pola pomiędzy sobą, który składa się z różnych gatunków roślin rocznych jak i wieloletnich, zarówno pyłko jak i nektarodajnych. Szerokość pasów kwietnych powinna wynosić od 3 do 8 metrów a odległość między nimi nie powinna być mniejsza niż 50 m i nie większa niż 100 m, co oznacza, że pasy powinny zajmować około 5-10% całej powierzchni przedzielonego nimi pola. Ponadto zaleca się, aby pasy kwietne tak lokalizować aby łączyły się z innymi fragmentami agrofitocenozy, np. zadrzewieniami śródpolnymi czy niewielkimi zbiornikami wodnymi. W ten sposób pasy kwietne będą odgrywały rolę tzw. korytarzy ekologicznych, mających bardzo duże znaczenie dla ochrony ale również do zwiększenia bioróżnorodności zarówno fauny jak i flory. Skład gatunkowy pasów kwietnych powinien również umożliwić rozmnażanie się i zimowanie drapieżnych owadów, np. chrząszczy z rodziny biegaczowatych, a także drapieżnych pająków.
Pasy kwietne powinny być tak zaprojektowane, aby skutecznie przywabiały i dawały schronienie (również w zimie) owadom, pająkom, drobnym ptakom i ssakom. Dlatego pasy kwietne powinny składać się z gatunków roślin głównie wieloletnich (z przewagą taksonów dwuliściennych), z niewielką domieszką roślin jednoliściennych (głównie traw – do 3%). Bardzo ważną kwestią jest również okres kwitnienia poszczególnych gatunków, najlepiej żeby był tak dopasowany aby pas kwietny był pokryty kwiatami przez okres co najmniej 6 miesięcy w roku, a najlepiej jakby kwitnienie rozpoczynało się już pod koniec marca a kończyło dopiero w październiku. Przykłady gatunków roślin, które bardzo dobrze sprawdzają się w kwietnych pasach, to: gryka zwyczajna, rumianek pospolity, dziurawiec pospolity, cykoria podróżnik, pasternak zwyczajny, dziewanna pospolita, ślaz dziki, krwawnik pospolity, mniszek pospolity, chaber bławatek, gorczyca polna, wyka ptasia, koniczyna polna, wiechlina roczna. Tak skomponowane mieszanki gatunków roślin używanych w pasach kwietnych są korzystnym rozwiazaniem zarówno dla parazytoidów, drapieżców jak i dla zapylaczy.
Pewną modyfikacją pasów kwietnych jest możliwość celowego założenia pasu składającego się z mieszanki tylko roślin tzw. miododajnych. Przystępując do siewu mieszanki miododajnej, należy wybrać tylko te gatunki, które zamieszczone są w wykazie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Mieszanka taka musi składać się z przynajmniej dwóch gatunków, gdzie każdy z nich musi stanowić 20-50% składu ogólnego takiej mieszanki. W rozporządzeniu MRiRW, zamieszczone są dwa wykazy, przy czym gatunki z wykazu 2, mogą być wysiewane tylko jako dodatek do gatunków z wykazu 1, i nie mogą dominować w całej mieszance. Dopuszczalny jest również niewielki udział traw i innych roślin pastewnych, pod warunkiem, że nie będą one stanowiły dominującej części w całej mieszance.
Zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne
Z czasem (w wyniku działania naturalnej sukcesji), miedze (szybciej) i pasy kwietne (wolniej), mogą „zarastać” krzewami i drzewami, tworząc naturalne enklawy śródpolnych zadrzewień. Czyli z jednej oazy życia w drugą ale bardziej rozbudowaną przestrzennie i biologicznie! Szacuje się, że śródpolne zakrzaczenia i zadrzewienia to miejsce schronienia i życia dla około 100 gatunków ptaków, kilkudziesięciu gatunków ssaków kilku tysięcy gatunków owadów (w tym ponad 250 gatunków dzikich pszczół) i kilkudziesięciu gatunków pająków!
Idea zadrzewień śródpolnych w wyniku świadomego nasadzenia, znana jest w Polsce już co najmniej od 200 lat. Jej propagatorem i gorącym zwolennikiem był Dezydery Adam Chłapowski (generał-hrabia-baron, uczestnik powstania listopadowego, wielkopolskiego i kampanii napoleońskiej), który w latach 20. XIX wieku w okolicach wsi Turew w Wielkopolsce na ponad 10 tys. ha, stworzył sieć zadrzewień pasowych. Miały one chronić uprawy rolnicze (głównie przed erozją wietrzną i zimowym wysmalaniem) i zapewnić wyższe plony, co z czasem zostało potwierdzone w praktyce.
Od roku 2015, rolnicy posiadający ponad 15 ha gruntów ornych, zobligowani są do pozostawienia w swoim gospodarstwie 5% powierzchni wolnej od typowej działalności rolniczej, na rzecz, tzw. obszarów proekologicznych. W obrębie definicji tych obszarów mieszczą się właśnie zadrzewienia i miedze śródpolne. Zakładając takie zadrzewienia śródpolne należy kierować się zasadą, która mówi, że do nasadzeń wybieramy głównie rodzime gatunki drzew i krzewów, najlepiej drzew liściastych, których udział powinien stanowić co najmniej 90% i obejmował przynajmniej trzy różne gatunki drzew lub krzewów, w obrębie których powinno znajdować się przynajmniej 20% gatunków pyłkodajnych.
Śródpolne zadrzewienia i zakrzaczenia, poza tym, że dają schronienie ptakom, są również domem dla dużych saków, tj. sarny, łosie, dziki, borsuki czy lisy. Co ciekawe spotykane są nawet niektóre gatunki nietoperzy (np. mopek czy borowiec). Ponadto zadrzewienia śródpolne w szczególności te w układzie pasowym, tworzą tzw. korytarze ekologiczne (podobnie jak miedze), pełniejące rolę swoistych dróg ekspresowych, pomiędzy którymi przemieszczają się nie tylko zwierzęta, ale i rośliny, rozsiewające wzdłuż nich swoje nasiona (dotyczy to także miedz). Zadrzewienia śródpolne to również zielone filtry chroniące przed szkodliwym pyłem znajdującym się w powietrzu. Ponadto pełnia rolę zielonych ekranów, chroniących przed silnymi podmuchami wiatru (zmniejszając jego prędkość o 50-70%), hałasem (zielone ekrany akustyczne) i odorem. Dodatkowo potrafią zwiększyć wilgotność powietrza (naturalne nawilżacze) oraz zatrzymać w glebie wodę powierzchniową (pomagają w zwiększeniu małej retencji wodnej), co zwłaszcza w ostatnich latach nabiera szczególnego znaczenia, głównie w miesiącach letnich. Latem obniżają temperaturę powietrza, chronią wierzchnia warstwę gleby przed erozją i zabezpieczają przed silnym nasłonecznieniem (swego rodzaju zielony parasol ochronny). Natomiast w okresie zimowym chronią uprawy ozime przed silnymi mrozami i działaniem zimnych wiatrów (przeciwdziałają wysmalaniu).
Ze względu na swoje położenie przestrzenne, trwałość szaty roślinnej, brak mechanicznej uprawy i chemicznej ochrony, zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne uczestniczą w utrzymaniu i powiększaniu bioróżnorodności pól uprawnych, stanowiąc cenne siedliska dla roślin oraz liczne nisze ekologiczne dla owadów, ptaków i ssaków. Umożliwiają rozród, żerowanie, zimowanie i bezpieczną migrację wielu drapieżnym i pasożytniczym owadom oraz ptakom, przyczyniając się do skutecznej i bezpiecznej dla ludzi, kontroli liczebności agrofagów w uprawach rolniczych.
Pamiętajmy, że pojęcie zadrzewień śródpolnych, może obejmować najczęściej kilka form przestrzennych, np. formę kępową (tzw. remizy śródpolne), formę szpalerową (ciąg drzew o podobnej wysokości), formę stref buforowych oraz najbardziej rozbudowaną formę czyli agroleśnictwo (tzw. system rolno-leśny).
Zadrzewienia w formie kępowej czyli remizy śródpolne, mają za zadanie zapewnić sprzyjające warunki rozwoju dla ssaków i ptaków. Tego rodzaju nawet niewielkie refugia są bardzo cenne ze względu na ich funkcję ekologiczną. Znajdują tu schronienie, dogodne warunki do rozrodu i zimowania, ogromne ilości gatunków, począwszy od bezkręgowców, a skończywszy na ssakach. Posiadają również spore znaczenie w ochronie zasobów wodnych pola, gdyż czasami w zagłębieniu takiej remizy może znajdować się niewielki zbiornik wodny.
Zadrzewienia śródpolne w formie drzew szpalerowych, pełnią jedną główną funkcję, a mianowicie, osłaniają pola uprawne przed niekorzystnym działaniem wiatru (np. erozją wietrzną) i spływem powierzchniowym wody (np. erozją wodną), a ponadto tworzą doskonałe korytarze ekologiczne, służące do bezpiecznego przemieszczania się roślin i zwierząt.
Zadrzewienia śródpolne w postaci tzw. stref buforowych, czyli pasów szerokości od 2 do 20 m, zakładane są głównie na polach narażonych na intensywne wymywanie składników pokarmowych (makro i mikroelemntów) z gleby do wód gruntowych. Strefy takie bardzo skutecznie przeciwdziałają temu niekorzystnemu zjawisku.
Systemy rolno-leśne (agro-leśne) czyli tzw. agroleśnictwo, polega na współistnieniu na tym samym obszarze drzew, krzewów oraz rolniczej produkcji roślinnej lub zwierzęcej. Ich głównym celem jest produkcja drewna, owoców i paszy dla zwierząt. Dzięki takiej strukturze przestrzennej wykazują się działaniem glebo i wodochronnych oraz zwiększającym na danym obszarze, bioróżnorodność gatunkową flory i fauny.
Nie do przecenienia jest jeszcze jedna funkcja takich ostoi w formie zadrzewień i zakrzaczeń, łąk kwietnych czy miedz. Otóż jest to funkcja społeczno-kulturowa, która związana jest z zaspokojeniem potrzeb człowieka w zakresie estetyczno-wizualnych najbliższego jego otoczenia oraz wypoczynku na tzw. świeżym powietrzu. Takie systemy przestrzenne, skutecznie urozmaicają krajobraz poprzez bogactwo gatunkowe, pokrój, kolorystykę i fakturę oraz sezonową zmienność. Przez to podnoszą walory wypoczynkowe takiego terenu w wyniku zwiększonej jonizacji powietrza, wilgotności, tlenu oraz ochrony przed hałasem, kurzem i innymi zanieczyszczeniami powietrza.
Zachowanie dla przyszłych pokoleń, takich wielobarwnych, poprzecinanych miedzami, pasami kwietnymi czy zadrzewieniami śródpolnymi, pól uprawnych, może być realizowane w ramach idei rolnictwa zrównoważonego, ekologicznego lub agroleśnictwa (najnowszy trend). Wydaje się, że istotą powodzenia tej idei powinna być stale podnoszona świadomość ekologiczna plantatorów w temacie wzajemnych oddziaływań: gleba-roślina-zwierzęta-człowiek oraz gratyfikacja finansowa, co na całe szczęście jest już realizowane przez MRiRW.
dr inż. Tomasz R. Sekutowski
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – PIB w Puławach
Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu
