Żyzność gleby stanowi naturalny potencjał gleby do zaopatrywania roślin w wodę, powietrze i składniki mineralne, który w znacznym stopniu determinuje wielkość plonu oraz jego parametry jakościowe.
Zasadniczym celem prawidłowo prowadzonej agrotechniki, ściśle wpisującym się w strategię Wspólnej Polityki Rolnej, jest podtrzymywanie, a nawet zwiększanie żyzności gleby. Czynnikami warunkującymi żyzność gleby są: właściwa uprawa roli, stosowane nawożenie, płodozmian oraz zawartość materii organicznej w glebie. Stąd też celem producenta rolnego jest zrównoważone gospodarowanie materią organiczną w glebie, które umożliwi realizację funkcji gleby zarówno w zakresie potencjału produkcyjnego, jak również funkcji środowiskowej.
Podstawowym wskaźnikiem żyzności gleby jest próchnica, która stanowi od 70 do 80% całości substancji organicznej gleby. Poprawia ona zdolność gromadzenia składników pokarmowych, zwiększa ich dostępność dla roślin, przy ograniczeniu ich strat. Zmniejsza skutki suszy rolniczej poprzez zwiększenie retencji wodnej. Szacuje się, że 1% próchnicy o masie 30 ton na obszarze 1 ha może zgromadzić od 90 do 150 ton wody. Ta funkcja próchnicy odgrywa ważną rolę na glebach piaszczystych, gdyż ich pojemność wodna zależy w dużym stopniu od zawartości materii organicznej.
Próchnica poprawia strukturę gleby i zapobiega jej erozji, zwiększa aktywność biologiczną gleby poprzez wzrost i namnażanie pożytecznych mikroorganizmów. Wpływa na lepsze nagrzewanie się gleby, w efekcie pochłaniania energii słonecznej. Zapobiega zaskorupianiu się gleby i chroni ją przed gwałtownymi zmianami wartości pH. Ogranicza dostępności toksycznych substancji z gleby i szkodliwych metali ciężkich, a także wpływa na gospodarkę fosforem i zapobiega wymywaniu azotu z gleby.
Odbudowę zasobów materii organicznej gleby można osiągnąć w efekcie odpowiedniego doboru uprawianych po sobie roślin, regulacji wielkości plonu, stosowania nawozów naturalnych i organicznych oraz środków poprawiających żyzność gleby. Można tego dokonać poprzez uprawę roślin na nawozy zielone, optymalizację odczynu gleb, a także stosowanie systemu użytkowania ornego i orno-pastwiskowego.
Jednym z czynników wpływających na poprawę bilansu substancji organicznej w glebie jest właściwe dobrany płodozmian, czyli taki dobór gatunków roślin w ściśle określonej sekwencji, który zapewni najkorzystniejsze warunki do ich plonowania, przy jednoczesnym utrzymaniu, przynajmniej na stałym poziomie zawartości próchnicy glebowej. Prawidłowo dobrany płodozmian powinien charakteryzować się dużą liczbą uprawianych po sobie gatunków roślin. W celu prawidłowego gospodarowania materią organiczną opracowano tzw. współczynniki reprodukcji substancji organicznej gleby, wskazujące na stopień wzbogacenia lub zubożenia gleby przy uprawie jednorocznej danego gatunku roślin. Na jego podstawie do roślin zubożających glebę w materię organiczną należą rośliny okopowe oraz warzywa liściaste i korzeniowe. Roślinami neutralnymi, względnie o małym ujemnym wpływie na bilans substancji organicznej, są zboża, jednak pod warunkiem, że ich resztki pozostają na polu. Natomiast do grupy roślin wzbogacających glebę zalicza się wieloletnie rośliny pastewne (lucerna, koniczyna, mieszanki trawiasto-motylkowate), rośliny strączkowe (groch, wyka, bobik) i mieszanki zbożowo-strączkowe.
Ważnym elementem prawidłowego gospodarowania zasobami substancji organicznej gleby jest sposób zagospodarowania uzyskanych plonów ubocznych, gdyż duża część pochłoniętego węgla znajduje się właśnie w plonie ubocznym. W związku z tym gospodarowanie resztkami pożniwnymi wpływa na saldo bilansowe materii organicznej w glebie. Poprzez pozostawianie plonu ubocznego na polu możliwe jest podniesienie potencjału produkcyjnego gleby.
Do poprawy bilansusubstancji organicznej w glebach przyczynia się również zrównoważone nawożenie organiczne. Źródłem materii organicznej są: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy oraz komposty i nawozy zielone. W przypadku gospodarstw bez produkcji zwierzęcej w celu utrzymania zrównoważonego bilansu próchnicy wskazana jest uprawa roślin wzbogacających glebę w związki próchniczne oraz przyorywanie plonów ubocznych roślin uprawnych. Ważną rolę w poprawie bilansu materii organicznej w glebie odgrywają również międzyplony.
Dr hab. Marzena S. Brodowska, prof. uczelni
