Istotną rolę w prawidłowo prowadzonej produkcji roślinnej odgrywa racjonalne gospodarowanie środowiskiem glebowym, zwłaszcza że stan aż 60 – 70% gleb w Unii Europejskiej jest zły, a koszty związane z degradacją gleb obecnie szacowane są na ponad 50 mld euro rocznie. Jest to o tyle ważne, gdyż w przypadku gleb użytkowanych rolniczo jej przeobrażenia wynikają w dużym stopniu z działalności antropogenicznej.
Wspólna Polityka Rolna czy założenia Europejskiego Zielonego Ładu stanowią dobry bodziec do podejmowania szeregu działań zmierzających do poprawy zdrowia środowiska glebowego. W ramach Europejskiego Zielonego Ładu prowadzonych jest wiele inicjatyw, które mają na celu poprawę stanu gleb Unii Europejskiej, w tym w dużym stopniu gleb użytkowanych rolniczo. Jednakże osiągnięcie sukcesu w tym zakresie jest uzależnione od ogółu działań w ochronie zasobów glebowych prowadzonych przez poszczególne jednostki, jak również na szczeblu gminnym, wojewódzkim, krajowym, czy ogólnoeuropejskim.
Żyzność gleb wykorzystywanych rolniczo
Zasadniczym celem odpowiednio prowadzonej agrotechniki jest podtrzymywanie, a nawet zwiększanie żyzności gleby, czyli naturalnego potencjału gleby do zaopatrywania roślin w niezbędne składniki pokarmowe oraz w wodę i powietrze. Odzwierciedleniem takiego działania będzie uzyskiwany plon i jego parametry jakościowe.
Żyzność gleb w dużym stopniu zależy od właściwie prowadzonej uprawy roli, stosowanego nawożenia, zwłaszcza organicznego, odpowiednio skonstruowanego płodozmianu, jak również od zawartości materii organicznej w glebie. Stąd też celem producenta rolnego jest zrównoważone gospodarowanie materią organiczną w glebie, zapewniające realizację funkcji gleby, nie tylko w zakresie potencjału produkcyjnego, ale również jej funkcji środowiskowej.
Znaczenie próchnicy w żyzności gleby
Podstawowym wyznacznikiem żyzności gleby jest próchnica, stanowiąca od 70 do 80% całości substancji organicznej gleby. Wpływa ona na zdolność zatrzymywania składników pokarmowych oraz zwiększa ich dostępność dla roślin, przy ograniczeniu ich strat. Zmniejsza skutki suszy rolniczej w efekcie zwiększania retencji wodnej. Szacuje się, że 1% próchnicy o masie 30 ton na obszarze 1 ha może pochłonąć od 90 do 150 ton wody. Jest to bardzo ważne w przypadku gleb piaszczystych, ponieważ ich pojemność wodna zależy głównie od zawartości materii organicznej.
Próchnica wpływa na poprawę struktury gleby i zapobiega jej erozji, zwiększa aktywność biologiczną gleby poprzez zwiększenie ilości pożytecznych mikroorganizmów glebowych. Poprawia absorpcję energii słonecznej, wpływając na lepsze nagrzewanie się gleby. Zapobiega zaskorupianiu się gleby oraz gwałtownym zmianom wartości pH. Wpływa także na ograniczenie dostępności szkodliwych substancji z gleby, w tym metali ciężkich oraz zmniejsza wymywanie azotu i korzystnie wpływa na gospodarkę fosforem.
Odbudowa materii organicznej w glebie
Zwiększenie żyzności gleby poprzez odbudowę zasobów materii organicznej można uzyskać miedzy innymi poprzez odpowiednie następstwo roślin, regulację wielkości plonu, stosowanie nawozów naturalnych i organicznych, a także środków zwiększających żyzność gleby, jak również optymalizację jej odczynu. W przypadku gospodarstw bez produkcji zwierzęcej w celu utrzymania zrównoważonego bilansu próchnicy zaleca się uprawę roślin wzbogacających glebę w związki próchniczne, jak również przyorywanie plonów ubocznych roślin uprawnych. Ważną rolę w poprawie bilansu materii organicznej w glebie odgrywają także międzyplony.
Wpływ płodozmianu na żyzność gleby
Dobór gatunków roślin w ściśle określonej sekwencji zapewnia najkorzystniejsze warunki do ich plonowania, przy jednoczesnym utrzymaniu, przynajmniej na stałym poziomie zawartości próchnicy glebowej. Dobrze skonstruowany płodozmian powinien odznaczać się dużą liczbą uprawianych po sobie gatunków roślin. W celu prawidłowego gospodarowania materią organiczną opracowano tzw. współczynniki reprodukcji substancji organicznej gleby, które określają stopień wzbogacenia lub zubożenia gleby poprzez uprawę jednoroczną danego gatunku roślin. Na ich podstawie do roślin zubożających glebę w materię organiczną należą rośliny okopowe, a także warzywa liściaste i korzeniowe. Roślinami neutralnymi, względnie o małym ujemnym wpływie na bilans substancji organicznej są między innymi zboża, jednak pod warunkiem, że ich resztki pozostają na polu. Roślinami wzbogacającymi glebę są z kolei wieloletnie rośliny pastewne (lucerna, koniczyna, mieszanki trawiasto-motylkowate), strączkowe (groch, wyka, bobik) oraz mieszanki zbożowo-strączkowe.
Wpływ nawożenia organicznego i plonów ubocznych na żyzność gleby
Na żyzność gleby w dużym stopniu wpływa stosowanie nawozów naturalnych i organicznych. Poprawia ono strukturę gleby, zmniejsza jej gęstości oraz zwiększa pojemność wodną. Źródłem materii organicznej jest obornik, gnojowica, gnojówka, pomiot kurzy, komposty i nawozy zielone. Istotną rolę w prawidłowym gospodarowaniu zasobami glebowej substancji organicznej odgrywa sposób wykorzystania plonów ubocznych, gdyż duża część związanego węgla znajduje się właśnie w plonie ubocznym. Dlatego zagospodarowanie resztek pożniwnych w dużym stopniu wpływa na saldo bilansowe materii organicznej w glebie.
Preparaty poprawiające żyzność gleby
Zwiększenie zasobów materii organicznej gleby można także osiągnąć stosując nawozy lub polepszacze gleby zawierające między innymi kwasy humusowe. Ich ciemne zabarwienie, poprzez zdolność do intensywnego pochłaniania światła słonecznego, prowadzi do poprawy parametrów cieplnych gleb. Kwasy humusowe wpływają na utrzymanie określonego pH gleby, a także stymulują rozwój sytemu korzeniowego roślin. Dzięki ich zdolności do sorpcji i desorpcji kationów zawartych w glebie regulują ich uwalnianie i dostępność dla roślin. Kwasy humusowe korzystnie wpływają na zwartość gleby, odznaczają się także wysoką pojemnością wodną, poprawiają strukturę gleby, jak również jej stosunki wodno-powietrzne, wpływając na lepsze przewietrzanie i retencję wody w glebie, co odgrywa ważną rolę w przypadku gleb zlewnych i ciężkich. Zwiększają pojemność wodną gleb lekkich, co w znacznym stopniu chroni je przed wysuszeniem. Zapobiegają erozji gleby oraz ograniczają powierzchniowe spływy wody, stymulują życie biologiczne w glebie, wpływają na stymulacje procesów życiowych roślin oraz przyspieszają rozkład substancji zanieczyszczających środowisko glebowe.
Obecnie racjonalne gospodarowanie środowiskiem glebowym obejmuje uwzględnianie wszystkich funkcji gleby oraz wskazuje na zagrożenia, wyznacza obszary najbardziej narażone na degradację oraz wprowadza instrumenty prawne i finansowe, które mają na celu zminimalizowanie lub wyeliminowanie zagrożeń. Konwencje międzynarodowe oraz zasady Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej zobowiązują do ograniczenia zagrożeń poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego, w tym między innymi gleby. Pakiet środków przeznaczonych na zrównoważone wykorzystanie kluczowych zasobów naturalnych, przyjęty w ramach Europejskiego Zielonego Ładu ułatwi uzyskanie dobrego stanu gleb w Unii Europejskiej do 2050 r. Umożliwi to między innymi gromadzenie danych dotyczących zdrowia gleby oraz udostępnianie ich producentom rolnym, a także innym osobom, które gospodarują glebą. Działania te wprowadzają kompleksowe i spójne ramy monitorowania gleby oraz wspierają zrównoważone jej gospodarowanie. Dotyczą również rekultywacji terenów zanieczyszczonych czy zdegradowanych.
Dr hab. Marzena S. Brodowska, prof. uczelni – Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
