Owady zapylające mają kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Ich działalność umożliwia rozmnażanie większości gatunków roślin uprawnych i dzikich. Spadek liczebności owadów zapylających powoduje nie tylko zmniejszenie różnorodności biologicznej i utratę szeregu usług ekosystemowych (m.in. zapylanie roślin, biologiczna ochrona roślin), ale także prowadzi do znacznych spadków plonów upraw rolniczych.
Najważniejszymi owadami zapylającymi są pszczoły (pszczoła miodna, pszczoły samotnice, trzmiele) i inne owady (m.in. motyle, chrząszcze, osy, muchy – bzygowate, mrówki). Pszczoły są specjalną grupą owadów, ponieważ są całkowicie uzależnione od kwitnących roślin, stanowiących ich jedyne źródło pożywienia. Na świecie żyje około 25 000 gatunków dzikich pszczół, a w faunie Polski jest ich ponad 460 gatunków. Wśród nich większość stanowią pszczoły samotnice. Ich nazwa wzięła się stąd, że w przeciwieństwie do owadów socjalnych (zakładających gniazda składające się z całej rodziny, np. trzmiele, pszczoła miodna), każda samica zakłada wiele gniazd pojedynczych. Pszczoły samotnice prezentują szeroki wachlarz strategii życiowych, czyli sposobów życia, m.in. zakładają gniazda w różnym środowisku, wybierają różny substrat (materiał) do budowy gniazda (np. ziemia, przetrawione drewno, liście roślin), korzystają z różnych źródeł pożywienia (nektar i/lub pyłek roślinny, soki roślinne). Pszczoły samotnice możemy pod kątem miejsca gdzie budują gniazda sklasyfikować do trzech grup:
a) naziemne gniazda (największa liczba dzikich pszczół, zwłaszcza na terenach otwartych np. pszczoły z rodziny Andrenidae (Pszczolinkowate), Melittidae (Spójnicowate), Halictidae (Smuklikowate), Colletidae (Lepiarkowate);
b) podziemne gniazda np. Megachilidae (Miesiarkowate, np. Osmia rufa murarka ogrodowa), Apidae (Pszczołowate);
c) kleptopasożytniczne pszczoły – składające jaja do gniazd innych pszczół, np. Apidae – rodzaj Nomada (Koczownica), Halictidae – rodzaj Sphecodes (Nęczyn), Megachilidae – rodzaj Coelioxys (Ścieska).
Ze względu na dużą różnorodność gatunkową z różnymi preferencjami pokarmowymi, czasem lotu i zależnością do warunków pogodowych, dzikie gatunki pszczół często są dużą bardziej efektywnymi owadami zapylającymi lub niekiedy nawet jedynymi zapylaczami niektórych kwitnących roślin. Usługi ekosystemowe (np. usługi związane z zapylaniem roślin) pełnione przez nie mogą się różnić w zależności od strefy geograficznej, typu krajobrazu, warunków pogodowych i morfologii kwiatów. Niektóre gatunki dzikich pszczół mogą aktywnie zbierać pyłek przy niskim nasłonecznieniu i niskich temperaturach otoczenia. W związku z powyższym mają duże znaczenia dla zapylania różnych owoców, szczególnie w długich okresach niekorzystnych warunków atmosferycznych. Rośliny z kwiatami trudnymi w dostępie dla pszczoły miodnej, m.in. koniczyna czy pomidor, są zapylane jedynie przez wyspecjalizowane gatunki dzikich pszczół. Przykładem tutaj mogą być chociażby samice pszczoły murarki rogatej (Osmia cornuta), których obecność w liczbie kilkuset wystarczy, aby do zapylenia kwiatów jabłoni na obszarze ok. 1 ha, podczas gdy w przypadku pszczoły miodnej potrzebne było co najmniej kilka tysięcy pszczół robotnic.
Różnorodność gatunków roślin kwitnących ma znaczący wpływ na różnorodność gatunkową dzikich pszczół, ponieważ prawie połowa gatunków w Europie środkowej zbiera pyłek wyłącznie z jednego rodzaju lub z jednej rodziny roślin. W przypadku gatunków pszczół wyspecjalizowanych pokarm dla nich stanowią kwiaty z co najmniej 28 różnych rodzajów i 22 rodzin roślin. Obfitość w dostępności roślin kwitnących znacząco wpływa na powodzenie rozmnażania dzikich pszczół, ponieważ ich zapotrzebowanie na pyłek do karmienia potomstwa jest bardzo wysokie. Np. populacja 50 samic pszczolinki świerzbnicówki (Andrena hattorfiana) potrzebuje pyłek z 920 roślin świerzbnicy polnej (Knautia arvensis), aby przeżyć. Wiele gatunków dzikich pszczół ma krótkie okresy aktywności latania, trwające zaledwie kilka tygodni. Dla niektórych gatunków okres tej aktywności przypada wiosną, a dla innych wczesnym lub późnym latem. Dlatego zapewnie zasobów pokarmowych od wczesnej wiosny do późnego lata jest kluczowym w zachowaniu różnorodności gatunkowej dzikich pszczół w krajobrazie. Innym warunkiem niezbędnym dla utrzymywania wysokiej różnorodności gatunkowej w krajobrazie jest zapewnienie odpowiednich siedlisk, tzn. wystawionych na słonce, które są konieczne do zakładania gniazd. W związku z tym, że dzikie pszczoły muszą latać między swoim gniazdem a kwitnącymi roślinami aby zapewnić pokarm dla potomstwa, to odległość między tymi miejscami ma znaczenie dla utrzymania populacji poszczególnych gatunków. W przypadku większości gatunków dzikich pszczół maksymalna odległość lotu między miejscem gniazdowania a pokarmem wynosi od 100 do 1500 m. Jednak duże odległości do źródeł pokarmu mogą wiązać się z dużymi stratami, m.in. wzrost odległości między miejscem gniazdowania a pokarmem o zaledwie 150 m może zmniejszyć liczbę potomstwa o 25 % . Biorąc pod uwagę wysokie wymagania w zakresie zasobów pokarmowych i miejsc gniazdowania populacje dzikich pszczół są bardzo wrażliwe na zmiany w krajobrazie, np. związane z ograniczeniami różnorodności gatunków kwitnących roślin czy z niewielka liczbą potencjalnych miejsc do gniazdowania.
W strefie klimatu umiarkowanego ok. 78 % wszystkich gatunków roślin kwitnących jest uzależnionych od zapylania przez owady. Spośród 109 najważniejszych roślin uprawnych aż 87 gatunków (80%) jest całkowicie zależnych od zapylania przez zwierzęta. Gatunki te obejmują rośliny rolnicze o znaczeniu gospodarczym, tj. jabłonie, truskawki, borówki, maliny, czereśnie, porzeczki, pomidory; warzywa – marchewka, cebula, papryka, dynia; rośliny rolnicze – rzepak, gryka, bawełna; rośliny przyprawowe – bazylia, szałwia, koper, tymianek, rozmaryn; rośliny przeznaczone na paszę dla zwierząt – lucerna, koniczyna, nostrzyk; rośliny zielarskie – lawenda, rumianek, wiesiołek.
Szacuje się, że korzyści ekonomiczne uzyskane dzięki owadom zapylającym na terenie Europy szacuje się na ok. 22 miliardy euro rocznie. Jednak obserwuje się na całym świecie spadki liczebności populacji dzikich pszczołowatych (pszczół samotnic, trzmieli), co może mieć poważne konsekwencje ekologiczne dla środowiska i ekonomiczne dla gospodarki. Wśród przyczyn wpływających negatywnie na stan populacji dzikich pszczołowatych należy wyróżnić m.in. degradację i utratę siedlisk, pasożyty i choroby, stosowanie środków ochrony roślin, ale również postępujące zmiany klimatu. Dlatego, aby wspomagać występowanie dzikich pszczół i jednocześnie utrzymywać usługi ekosystemowe należy prowadzić działania mające na celu tworzenie infrastruktury ekologicznej w krajobrazie rolniczym i na terenie miast. W uprawach rolniczych najczęściej stosowanymi są hotele dla pszczół, pasy kwietne, zadrzewienie śródpolne. O tych rozwiązaniach związanych z budowaniem/utrzymywaniem siedlisk dla pszczół, a także o ich wpływie na uprawy jagodowe (truskawka, malina) dowiedzą się Państwo w kolejnych artykułach.
dr inż. Marcin Grabowski
